Μετάβαση είναι το «πέρασμα» από μια γνωστή κατάσταση σε μια άλλη, άγνωστη σε μας, και μπορεί να αφορά οποιαδήποτε πτυχή της ζωής μας, όπως π.χ. είναι η μετάβαση από το νηπιαγωγείο στο δημοτικό, από το δημοτικό στο γυμνάσιο, η μετάβαση από την παιδική στην εφηβική ηλικία, η μετάβαση από το σχολείο στην αγορά εργασίας ακόμα και η μετακόμιση σε άλλη πόλη ή χώρα κτλ.

Ένας μαθητής ακολουθεί την εξής τετραμερή κλιμάκωση των σχολικών βαθμίδων: Νηπιαγωγείο, Δημοτικό, Γυμνάσιο, Λύκειο. Κατά τη μετάβαση από τη μία σχολική βαθμίδα στην επόμενη, επικρατούν νέες συνθήκες και απαιτήσεις, στις οποίες το παιδί πρέπει να προσαρμοστεί ώστε να ανταπεξέλθει με επιτυχία στις, αυξημένες, απαιτήσεις της νέας εκπαιδευτικής βαθμίδας.

Η είσοδος στο σχολείο είναι ένα γεγονός γεμάτο δυσκολίες, γιατί φέρνει μία από τις σημαντικότερες αλλαγές στον υπάρχοντα τρόπο ζωής των παιδιών. Για τα περισσότερα παιδιά, η φοίτηση στο σχολείο αποτελεί την πρώτη εμπειρία παρατεταμένης απομάκρυνσης από το σπίτι. Για πολλές ώρες, κάθε εργάσιμης ημέρας, το παιδί απομακρύνεται από τις γνώριμες και βολικές συνήθειες του σπιτιού, από έναν τρόπο ζωής όλο παιχνίδι και με μία στοργική μητέρα γύρω του, πάντα διαθέσιμη, για να βρεθεί σε ένα απαιτητικό καθεστώς, γεμάτο πειθαρχεία, όπου δεν έχει καμία πρόσβαση και καμία δυνατότητα προσφυγής στην μητρική προστασία και συμπαράσταση.

Είναι το παιδί έτοιμο για το δημοτικό σχολείο; Πώς μπορώ να το βοηθήσω; Ποιες είναι οι απαραίτητες γνώσεις και δεξιότητες που θα πρέπει να έχει, το κάθε παιδί, για να πετύχει σε αυτή τη δύσκολη και σημαντική μετάβαση από το νηπιαγωγείο στο δημοτικό σχολείο;

Η μετάβαση του νηπίου από το νηπιαγωγείο στο δημοτικό σχολείο θεωρείται μια από τις σημαντικότερες περιόδους της παιδικής ηλικίας, καθώς σηματοδοτεί ιδιαίτερα έντονες αλλαγές στο οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον του, εκθέτοντας το σε μια ποικιλία αλλαγών και απαιτήσεων, γνωστικών, συναισθηματικών και κοινωνικών.

Το παιδί έρχεται στο δημοτικό σχολείο. Μπαίνει, την πρώτη ημέρα, μέσα από μια μεγάλη πόρτα, σ’ έναν χώρο τόσο άγνωστο αλλά και τόσο γνωστό σ’ αυτό. Άγνωστο γιατί τώρα είναι όλα διαφορετικά από τις εικόνες που είχε μέσα του από τη ζωή του στο μικρό νηπιαγωγείο.

Γνωστό από τις περιγραφές που άκουγε, τόσον καιρό, από τους γονείς του και τους μεγαλύτερους ηλικιακά φίλους του.

Η είσοδος του παιδιού στο σχολείο αποτελεί ένα σημαντικό στάδιο της ζωής του και είναι στενά συνδεδεμένη με μια σειρά από μεταβολές του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντός του.

Με το «άνοιγμα» της πόρτας του σχολείου, το παιδί πρέπει να αναπροσαρμόσει μια σειρά από μηχανισμούς θεώρησης και αντιμετώπισης συνθηκών στο χώρο του σχολείου και να προσαρμοστεί γλωσσικά.
Το παιδί έρχεται προετοιμασμένο από το νηπιαγωγείο για ένα σχολείο φιλικό και ζεστό. Για ένα σχολείο όπου θα διδάσκεται όχι μόνο γνώσεις, αλλά και αρχές – τρόπους ζωής.
Στα χρόνια της προσχολικής αγωγής και στην πρώτη χρονιά της πρωτοβάθμιας, δημιουργούνται στη συνείδηση του παιδιού πολλαπλές εικόνες και είναι εξαιρετικά χρήσιμο, αυτές ειδικά οι εικόνες, να δημιουργούνται μέσα σ’ ένα περιβάλλον πλούσιο σε ποικιλίες ερεθισμάτων και νέων ευκαιριών. Σε ένα περιβάλλον δηλαδή που θα είναι έτοιμο, την κάθε στιγμή, να προσφέρει γνώσεις και μάλιστα την ώρα που το παιδί θα τις αποζητά και θα τις χρειάζεται.

Αποτελεί όμως το δημοτικό σχολείο τη φυσική συνέχεια του νηπιαγωγείου;
Ο ελαστικός τρόπος διαβίωσης του παιδιού της νηπιακής ηλικίας διακόπτεται απότομα, την πρώτη κιόλας ημέρα, με την είσοδό του στο δημοτικό σχολείο. Η ζωή του τώρα γίνεται διαφορετική, πιο συστηματική, με διαστήματα τακτικής ροής όπως είναι το πρωινό ξύπνημα, η προσέλευση και η παραμονή του στο σχολείο, τα διαλείμματα, η εργασία στο σπίτι, ο περιορισμένος, πλέον, χρόνος για παιχνίδι και ελεύθερη απασχόληση.
Ο εξωσχολικός χρόνος των μικρών παιδιών εμφανίζεται τώρα πιο σφιχτός, πιο προγραμματισμένος και φορτωμένος και τις περισσότερες φορές εμφανίζεται ως συμπληρωματικός χρόνος της σχολικής μάθησης, αποδυναμωμένος από το εγγενές χαρακτηριστικό της αυτοδιάθεσης και της επιλογής. Όλες αυτές οι νέες δραστηριότητες αποτελούν για πολλούς μαθητές μια καινούρια κατάσταση. Από τη σχετική ανευθυνότητα στο νηπιαγωγείο μπαίνουν κατευθείαν στην αυξημένη υπευθυνότητα του δημοτικού.

Η αίθουσα του σχολείου είναι για το παιδί της Α΄ τάξης μία καινούρια πραγματικότητα που του περιορίζει την, έως χθες, ελευθερία του και τροποποιεί την συνήθη διαβίωσή του. Η τόσο διαφορετική, από το Νηπιαγωγείο, διανομή και κατανομή των θέσεων της αίθουσας, το περιορισμένο οπτικό πεδίο και γενικά ο εξοπλισμός και η επίπλωσή της αποτελούν μια νέα χωροταξική εικόνα.

Τις περισσότερες φορές, το μικρό εμβαδόν της σχολικής αίθουσας και ο συνήθως μεγαλύτερος αριθμός μαθητών των τάξεων, κάνουν δύσκολη την πολύωρη διαβίωση του παιδιού και του δασκάλου. Ιδιαίτερα μέσα στην τάξη, η διαρρύθμιση της επίπλωσης και η διακόσμηση της αίθουσας, ευνοούν τη ανάπτυξη συγκεκριμένων πρακτικών και σχημάτων επικοινωνίας από το δάσκαλο και τους μαθητές. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, είναι επόμενο ότι ο βαθμός παιδαγωγικής αλληλεπίδρασης στην τάξη να παραμένει σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Εάν ο χώρος της αίθουσας μείνει ως έχει, δύο τινά θα εξακολουθεί να παράγει: πρώτον, τη διδακτική δυσκολία και, δεύτερο, τη σχολική αποτυχία των μαθητών.
Ακόμη και ο ομαδικός τρόπος χρήσης των βοηθητικών χώρων του σχολείου και η ποιότητά τους μπορεί να αποτελεί, για πολλά παιδιά, μια καινούρια εμπειρία με απροσδιόριστες προεκτάσεις.
Με την είσοδο του παιδιού στο δημοτικό σχολείο, διαφοροποιούνται και οι κοινωνικές του σχέσεις, που τώρα γίνονται πιο πολύπλοκες και πολυδιάστατες. Τώρα πια καθορίζονται από τα αυξημένα καθήκοντα και υποχρεώσεις, από τα δικαιώματα και τις διεκδικήσεις, από τον ανταγωνισμό και τη συνεργασία και από τις δραστηριότητες στην ομάδα και στην τάξη.
Τέλος, το παιδί της Α΄ τάξης είναι δυνατό να δεχθεί περιορισμούς και στην έκφρασή του, όπως ήδη έχει τονιστεί. Οι περιορισμοί αυτοί απορρέουν αφ’ ενός μεν από τις νέες κοινωνικές σχέσεις που ισχύουν στην τάξη και στο σχολείο, αφετέρου δε από την απαίτηση της διδασκαλίας για σαφή και ορθή διατύπωση της αφήγησης, είτε αυτή είναι γραπτή, είτε είναι προφορική.

Το σχολείο χρησιμοποιεί και εφαρμόζει τη γλώσσα των μεσαίων κοινωνικών τάξεων. Παιδιά κατωτέρων κοινωνικών τάξεων, παιδιά γονέων που παλινόστησαν, παιδιά οικονομικών μεταναστών είναι δυνατόν να έχουν και τέτοια προβλήματα, προβλήματα γλωσσικής προσαρμογής.
Έτσι λοιπόν, τις περισσότερες φορές το παιδί με το «άνοιγμα» της πόρτας του δημοτικού σχολείου καλείται να ζήσει το διαφορετικό, το άγνωστο.

Η προαναγνωστική και προγραφική φάση έχει αρχίσει για το παιδί της Α΄ τάξης, ήδη από τη νηπιακή ηλικία. Από την ηλικία αυτή η επαφή του νηπίου με τα αντικείμενα ενεργοποίησε τη νόησή του, αύξησε την περιέργειά του και ανέπτυξε την αντιληπτική του ικανότητα. Στην προσχολική ηλικία το παιδί προσέγγισε, έως έναν βαθμό, τόσο τη γλώσσα, όσο και τα μαθηματικά.
Διαπιστώνω όμως με λύπη μου, ότι δεν υπάρχει φυσική συνέχεια της μαθησιακής προσπάθειας του νηπιαγωγείου, με την ευρύτερη έννοια του όρου. Διαπίστωσα ότι η προσπάθεια αυτή, με την είσοδο στο δημοτικό, ανακόπτεται βίαια σταματώντας τον αυθορμητισμό και την καλή διάθεση του παιδιού.
Ακόμη διαπίστωσα πως το βασικό πρόβλημα της σχολικής εκπαίδευσης, είναι ότι δεν συνδυάζεται ο τρόπος διδασκαλίας με τον δημιουργικό χαρακτήρα της ανθρώπινης νόησης και με τη μάθηση που αβίαστα συνέβαινε σαν ανακάλυψη στο νηπιαγωγείο.

Στους μικρούς μαθητές η ομαδοσυνεργατική διδασκαλία δεν είναι άγνωστη ως μέθοδος. Ήδη στο νηπιαγωγείο τα παιδιά έχουν δουλέψει στις ομάδες «φωλίτσες».
Ακόμη και οι γωνιές εργασίας δεν είναι άγνωστες σ’ αυτά. Όταν αναφέρθηκα στην προσαρμογή του παιδιού στο χώρο της σχολικής αίθουσας, είχα υπόψη μου την «γκρίζα» αίθουσα και όχι μια αίθουσα χρωματιστή και στολισμένη. Μια αίθουσα επιστημονικά οργανωμένη, μια τάξη εργαστήριο, με τη γωνιά του βιβλίου, τη γωνιά των μαθηματικών, τη γωνιά του κουκλοθέατρου, με τη γωνιά του παραμυθά, το μπαούλο με τα υλικά του θεατρικού παιχνιδιού, με τα θρανία φωλίτσες.

Επίσης, λαμβάνοντας υπόψη ότι σε αυτή την ηλικία η αντίληψη του παιδιού είναι ανθρωπομορφική, εγωκεντρική, εποπτική και συνδεδεμένη με τα πράγματα και τα αντικείμενα, μπορεί να εφαρμοστεί με επιτυχία η διαθεματική προσέγγιση των μαθημάτων που ορίζει το αναλυτικό πρόγραμμα.

Και βέβαια το παιδί έχει διδαχθεί με αυτό τον τρόπο και στο νηπιαγωγείο, μελετώντας τις ενότητες των τεσσάρων εποχών, της ιστορίας των αριθμών, της ιστορίας της γειτονιάς, της μελέτης του ανθρώπινου σώματος.

Υποστηρίζω λοιπόν ότι, για το παιδί, δεν θα πρέπει να αρχίσει κάτι καινούριο κατά την πρώτη ημέρα στο δημοτικό σχολείο. Αντίθετα, πρέπει να πιστέψει ότι είναι μια συνέχεια της προσπάθειάς του για μάθηση και ανακάλυψη, μια συνέχεια των ήδη γνωστών μονοπατιών του από το νηπιαγωγείο.

Στο νέο περιβάλλον πρέπει να βρει τη συμπαράσταση και την ενθάρρυνση. Θα πρέπει λοιπόν να έχει ήδη προετοιμαστεί ο χώρος εργασίας του, ο οποίος θα πάρει τη μορφή πραγματικού εργαστηρίου με αναπτυγμένες, όπως ήδη είπαμε, τις γωνιές του παραμυθιού, του κουκλοθέατρου το οποίο πήρε τη μορφή τηλεόρασης, του παιχνιδιού. H δύσκαμπτη αίθουσα πρέπει να γίνει ευέλικτη και λειτουργική. Η τάξη μπορεί και παίρνει πολλές μορφές ακόμη και στη διάρκεια της ημέρας (όπως “παραδοσιακή”, μορφή “εργαστηρίου” ή “ομαδο-συνεργατική”). Οι νέες μορφές οργάνωσης και χρησιμοποίησης του χώρου συντελούν στην προώθηση βασικών εκπαιδευτικών στόχων, όπως είναι η ανάπτυξη της φαντασίας, της δημιουργικότητας και της πρωτοβουλίας των παιδιών. Ο τοίχος της αίθουσας του θα έχει καλυφθεί όπου είναι δυνατόν με χαρτί του μέτρου, το οποίο θα μεταμορφωθεί σε λίγες ημέρες σε έναν πολύχρωμο και γεμάτο χρωματιστά γράμματα και τρελούς αριθμούς.

Ας ετοιμάσουμε τις πρώτες ημέρες μαζί με το παιδί τις κούκλες με τις φιγούρες των ηρώων των βιβλίων, με απλά υλικά. Η κατασκευή τους θα είναι μια ώρα δημιουργικής δραστηριότητας και όταν το παιδί διαπιστώσει ότι οι ήρωες είναι ήδη φίλοι του θα ενθουσιαστεί και θα δει το βιβλίο σαν το μέσο που θα το ταξιδέψει στην χώρα των ηρώων του.
Η κούκλα είναι ένα ζωντανό μέσο που αναπτύσσει πολύ εύκολα επικοινωνία με τα παιδιά. Είναι πειστικό και ευχάριστο μέσο. Σαν χαρακτήρας η κούκλα είναι καλός, άδολος, καθόλου εγωιστικός. Η κούκλα δεν προσβάλλει, δεν ταπεινώνει και όταν μιλάει πείθει εύκολα.
Σε άλλη γωνιά υπάρχει και το μπαούλο με τα παιχνίδια τους (αυτοκινητάκια, κούκλοι, τουβλάκια) τα οποία θα χρησιμοποιήσουμε για τα μαθηματικά.
Θα χρησιμοποιήσουμε τα παιχνίδια του στα μαθηματικά, γιατί υποστηρίζω ότι το παιδί πρέπει να ενθαρρυνθεί και μέσα σε μια κατάλληλη ατμόσφαιρα, να συλλογιστεί, να αποδείξει ή να υπερασπίσει τις λύσεις που προτείνει. Να αναπτύξει την ιδέα ότι τα μαθηματικά δεν πρέπει να τα αποστηθίζεις, γιατί είναι τάχα αυθαίρετα και ακατανόητα. Τι πιο καλό από το να μάθει το παιδί μαθηματικά με τα παιχνίδια του. Να ταξινομήσει, να τοποθετήσει τα αυτοκινητάκια στο γκαράζ που έφτιαξε μαζί με τους φίλους του, να δει ότι δεν χωρούν, να αφαιρέσει, να πουλήσει έπιπλα από ένα κουκλόσπιτο και να διδαχθεί έτσι το κέρδος ή τη ζημία…
Για να καταφέρω να αναπτύξω αυτόνομη σκέψη δεν πρέπει να δίνω έτοιμη απάντηση στον προβληματισμό. Πρέπει να βοηθώ το παιδί να παίρνει θέση, να υποστηρίζει την άποψή του, ειδικά όταν είναι διαφορετική από τις αντιλήψεις των άλλων. Μόνο έτσι ενεργοποιείται η ευφυΐα του και ξεδιπλώνονται όλες οι ικανότητες.
Τι πιο καλό να μάθει να λύνει τα πρώτα απλά προβλήματα μέσα στο παντοπωλείο της γειτονιάς , μέσα στο ψιλικατζίδικο ή στην κουζίνα- τραπεζαρία του σχολείου φτιάχνοντας το δικό του πρωινό που θα μοιραστεί με τους άλλους. Τι πιο καλό για το παιδί, από το να ζει και να μαθαίνει σε καθημερινές καταστάσεις. Τι πιο καλό από το να εντάξει τη μάθηση στην καθημερινή του πρακτική.

Από τη μελέτη της θεωρίας του Πιαζέ για τον αριθμό, διαπιστώνεται ότι τα παιδιά δε μαθαίνουν την αριθμητική, αλλά κυριολεκτικά την οικοδομούν μόνα τους, την επανεφευρίσκουν. Αν τα παιδιά προσθέτουν και αφαιρούν αριθμητικές ποσότητες με ενεργητικό τρόπο και κατ’ επανάληψη, στα πλαίσια των ευκαιριών που δίνονται καθημερινά μέσα στη τάξη, στο σπίτι, στα παιχνίδια και στα προβλήματα – ιστοριούλες που καταλαβαίνουν, θα θυμούνται τα αποτελέσματα αυτών των νοητικών ενεργειών και θα αποκτήσουν την ικανότητα να διαβάζουν και να γράφουν τα συμβατικά μαθηματικά σημεία.
Θα πρέπει να καταλάβουμε, ως δάσκαλοι, ότι είναι λάθος μας να επιζητούμε από το παιδί να μετατραπεί σε ενήλικα σε μικρογραφία που θα ξέρει τις υποχρεώσεις του και θα εκτελεί με αυστηρότητα τα καθήκοντά του.

Εμείς θα σταθούμε δίπλα του κυρίως ως συμπαίχτες στο καινούριο του παιχνίδι. Θα φέρνουμε μαζί του καθημερινά, με μια απλή ιστοριούλα, τις φωνούλες και τα γράμματα παίζοντας τις κούκλες μέσα από σ’ ένα αυτοσχέδιο κουκλοθέατρο που καλύτερα θα είναι να το κατασκευάσουμε μαζί. Να αφήσουμε το παιδί να συνομιλήσει με τις κούκλες, να πει τη φωνούλα, να βρει λέξεις, να πλάσει τη δική του ιστοριούλα.

Τις φωνούλες, τα γράμματα, τις λέξεις θα τις έχουμε ετοιμάσει σε μικρές καρτέλες και θα τις έχουμε φορτώσει στο αυτοκίνητο των ηρώων μας που θα βρίσκεται σε μια γωνιά του δωματίου του. Ένα αυτοκίνητο αστείο φτιαγμένο από χοντρό χαρτόνι, με αστείες αρβύλες αντί για ρόδες, μύτη στόμα και καπελάκι.
Τη φωνούλα που θα πρωτοσχηματίσει στην αμμοδόχο ή στην πιατέλα με το αλεύρι. Θα τη σχηματίσει με το σώμα. Στο χαρτί του μέτρου ας γράψουμε μαζί αρκετές φορές τη φωνούλα. Πρώτα με δακτυλομπογιά, ύστερα με χοντρό μαρκαδόρο και τέλος με το μολυβάκι του. Μία φωνούλα, ένα γράμμα μπορείτε μαζί να τα μετατρέψουμε σε μια απίθανη ζωγραφιά.

Καθημερινά, την κάθε στιγμή και όχι μόνο τη στιγμή μελέτης θα γίνεται με παιγνιώδη τρόπο η επανάληψη αυτών που ήδη έχει μάθει.

Έτσι η αίθουσά του μέρα με την ημέρα θα μετατραπεί σε αγαπημένο χώρο δημιουργίας. Θα είναι χρωματιστή όχι από χρωματιστά χαρτόνια, αλλά από τα χρώματα που έβαλε το ίδιο το παιδί. Θα είναι ο χώρος όπου όλα θα τα αγαπά, όπως και τα βιβλία που θα περιλαμβάνουν τις ίδιες ακριβώς εικόνες. Η ώρα γραφής στο τετράδιο εξάσκησης θα είναι λίγη χρονικά και καθόλου επίπονη γιατί θα είναι αποτέλεσμα δημιουργικού παιχνιδιού.

Αν προσέξατε συνεχώς μιλώ στο πρώτο πρόσωπο πληθυντικού. Εμείς δε θα πρέπει να είμαστε έξω από το παιχνίδι. Θα λερωθούμε με τις δακτυλομπογιές, θα καθίσουμε μαζί στο πάτωμα, με τα παιχνίδια απλωμένα, για να ανακαλύψουμε μαζί τους αριθμούς, για να γελάσουμε με το αστείο αυτοκίνητο, αλλά σε καμιά περίπτωση δε θα πάρουμε με καταναγκαστικό τρόπο το χέρι του για να γράψουμε τέλεια μόνο στο τετράδιο με στόχο να πάρει ένα ψεύτικο άριστα.

Οι στιγμές μας με τον μαθητή μας δεν μπορούν να τυποποιηθούν.

Εμείς ως δάσκαλοι θα αναλάβουμε να τον ταξιδέψουμε στα γεμάτα με ενδιαφέρον μονοπάτια της καινούριας περιόδου. Σίγουρο είναι πως σε συνεργασία με την οικογένεια, με πολλή φαντασία και τεράστια θέληση και υπομονή, το μικρό παιδί θα αναπτύξει αγόγγυστα και κλιμακωτά την ικανότητα κρίσης, την ικανότητα αντίληψης και κατανόησης σύνθετων εννοιών. Θα αναπτύξει τα πολύτιμα εφόδια για την υπόλοιπη ζωή του.